Στη νότιο Αλβανία υπάρχουν συγκροτήματα χωριών όπου δεν κυκλοφορεί άλλο αυτοκίνητο από τη Mercedes – και μάλιστα, τελευταία και πανάκριβα μοντέλα. Κανένα δεν μπορεί να βγει στο εξωτερικό: είναι όλα κλεμμένα και προορισμένα για τοπική οδήγηση. Το παράδοξο είναι ότι το πιο ταιριαστό αυτοκίνητο για το αλβανικό οδικό δίκτυο θα ήταν το 4Χ4. Το όριο ταχύτητας στις εθνικές οδούς ποικίλει μεταξύ είκοσι και σαράντα χιλιομέτρων την ώρα ενώ η πραγματική μέση ταχύτητα για τον μη μυημένο στους δρόμους είναι γύρω στα εικοσιπέντε. Αυτό είναι και το πλέον πολύτιμο μυστικό για όποιον θα ήθελε να επισκεφτεί την Αλβανία: να προγραμματίζει μικρές διαδρομές και όχι πάνω από έναν προορισμό την ημέρα. Αποστάσεις των εκατόν ογδόντα χιλιομέτρων μπορεί να απαιτούν έως και δεκατρείς ώρες οδήγηση. Το πλέον χαρακτηριστικό ότι την τρίτη μέρα τυλίγαμε με γάζες το χέρι του (επαγγελματία) οδηγού μας. Είχε πρηστεί από τις αλλαγές ταχυτήτων.
Ο δρόμος μέχρι το Αργυρόκαστρο – Gjirokaster στα αλβανικά – είναι καλός στο μεγαλύτερο μέρος του. Στις δυο πλευρές του δρόμου ξενίζει η υπερβολικά κοντινή απόσταση μεταξύ των μικρών χωριών: μερικά απέχουν λίγες εκατοντάδες μέτρα. Είναι άλλο ένα σημάδι – οπτικό κι εγχώριο αυτή τη φορά - της τάσης απομονωτισμού που χαρακτήρισε την Αλβανία στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της.
Ένας μύθος που πρέπει να ανασκευαστεί, είναι ότι ο κόσμος στο Αργυρόκαστρο μιλά ελληνικά. Σίγουρα πολλοί ξέρουν ελληνικά, αλλά μεταξύ τους, δημόσια, μιλούν αλβανικά. Ακούσαμε στη γλώσσα μας «καιρό είχαμε εδώ να δούμε τουρίστες». Δεν δώσαμε την εντύπωση που θα θέλαμε. Πιεσμένοι από το χρόνο μπήκαμε στην πόλη, χαλάσαμε αρκετά φιλμς ο καθένας κάνοντας εισβολή στον ιδιωτικό τους χώρο και εξαφανιστήκαμε για να μη μας προλάβει το σκοτάδι. Οι ντόπιοι δεν έχουν συνηθίσει στις φωτογραφικές μηχανές. Πόζαραν ευγενικά, αν και αμήχανα. Ήταν κάτι που το συναντήσαμε σε όλα τα μέρη.
Στην Αυλώνα φτάσαμε αργά το βράδυ. Κατάκοποι μετά από δεκατρείς ώρες ταξίδι, το πρώτο πράγμα που μας έκανε εντύπωση ήταν το όνομα το ξενοδοχείου μας (New York) και η σημαία του ΝΑΤΟ στη ρεσεψιόν του, δίπλα στην αλβανική και την αμερικανική. Σίγουρα οι Αλβανοί τρέφουν – δικαιολογημένα - τα πλέον φιλικά αισθήματα απέναντι στην υπερδύναμη.
Χτισμένη στις όχθες της Αδριατικής φαίνεται πως προορίζεται για τουριστικό θέρετρο. Μεγάλα ξενοδοχεία στην ακρογιαλιά, μπαράκια μεταφερμένα λες αυτούσια από την Καλαμαριά ή το Τουρκολίμανο, φοίνικες στις πλατείες. Τα μέρη αναψυχής αντιγράφουν είτε την Ελλάδα είτε την Ιταλία. Δεν είναι ακόμα πολλά αλλά η ανοικοδόμηση είναι τεράστια και χαοτική.
Η έννοια «αυθαίρετο» εδώ βρίσκει τον ορισμό της. Μια γραφική λεπτομέρεια: Όπως στην Ελλάδα μερικοί βάζουν στην κορυφή του αυθαίρετού τους ένα σταυρό δηλώνοντάς το στην αρχή σαν εκκλησάκι, έτσι στην Αλβανία βάζουν μια σημαία για να παραπέμπει σε κτίριο του κράτους.
Λίγα λεπτά από την πλατεία η πραγματικότητα είναι διαφορετική και η εικόνα του τουριστικού θέρετρου χάνεται. Άλλες παραβολές με την χώρα μας: Το σύνολο σχεδόν των σπιτιών είναι ζωσμένα με κάγκελα, όπως τα σπίτια των ακριτικών χωριών που βλέπουμε στις ειδήσεις «από το φόβο των Αλβανών». Και, «εάν κάποιος θα ήθελε να γυρίσει μια ταινία για την Ελλάδα του ’50 δε χρειάζεται να χτίσει σκηνικό... Μπορεί να το γυρίσει εδώ.» Οι μαχαλάδες, όπως τους ξέρουμε από παλιές ελληνικές ταινίες, βρίσκονται μπροστά μας.
Το πλέον αναπάντεχο θέαμα στην Αλβανία είναι οι πετρελαιοπηγές. Το Patos - μια κοιλάδα με μια κωμόπολη στο κέντρο της - είναι γεμάτη από τέτοιες.
Η αλβανική παραγωγή πετρελαίου είναι βέβαια μικρή, αν όχι λόγω των αποθεμάτων, σίγουρα λόγω της τεχνολογίας. Ξέρουμε ότι ο Χότζα ήθελε τη χώρα του αυτάρκη σε όλους τους τομείς (συμπεριλαμβανομένης και της ενέργειας) και μάλλον τα κατάφερνε. Βέβαια, οι ανάγκες στην εποχή του ήταν αυστηρά ελεγχόμενες. Ελάχιστοι είχαν αυτοκίνητα και όλα ανήκαν στο κράτος.
Η οικολογία γενικά δεν είναι το δυνατό σημάδι των Αλβανών. Πιθανόν να ήταν το τελευταίο που θα απασχολούσε μια κυβέρνηση σαν του Χότζα ή ένα λαό που ξύπνησε από ένα λήθαργο 70 ετών για να ανακαλύψει ότι είναι ο φτωχότερος στην Ευρώπη. Φαίνεται όμως να παίζουν ρόλο και κάποια βαλκανικά μοντέλα συμπεριφοράς, στα οποία δεν είμαστε ξένοι - απλά, σε μια χώρα σαν την Αλβανία βρίσκουμε τον υπερθετικό βαθμό αυτής της εκδοχής μας.
Το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα είναι τα μπάζα, τα οποία στην Αλβανία καθίστανται οπτική εμπειρία. Δύσκολα θα φανταστείτε Έλληνες να θεωρούν τα μπάζα αξιοθέατα, αλλά πιστέψτε με, ήταν τόσο αχανή που τα χαζεύαμε σαν Γιαπωνέζοι τουρίστες. Κάποιες φορές είδαμε εκτάσεις μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι να καλύπτονται από σκουπίδια σε μπλε νάιλον σακούλες – έμοιαζε περισσότερο με εικαστική παρέμβαση παρά με μόλυνση. Μια εικόνα που θα έκανε οποιονδήποτε εργοστασιάρχη να λυπάται που δεν είναι προμηθευτής της χώρας σε πλαστικά είδη.
Η έλλειψη σεβασμού – ή ακόμα και στοιχειώδους ενδιαφέροντος – για το περιβάλλον, φτάνει μερικές φορές σε απελπιστικό βαθμό. Ειδικά στο χωριό Patos, είδαμε κατάμαυρους και γεμάτους σκουπίδια χείμαρρους να περνούν ανάμεσα από σπίτια. Αυτό πάλι, δεν εμπόδιζε το χτίσιμο πραγματικών παλατιών ανάμεσα στους μαχαλάδες, τα χαμόσπιτα και τους χείμαρρους – έχοντας μάλιστα για θέα ακριβώς αυτά. Η επιδειξιμανία προς τους πάμφτωχους γείτονες, η αδιαφορία και ο εγωκεντρισμός στο έπακρο. Στην κατανόηση αυτού του άγριου μικρόκοσμου, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι βίλες δε χτίστηκαν με χρήματα από τη γεωργία ή το πετρέλαιο...
Αφήνοντας το σουρεαλιστικό τοπίο του Patos, φτάνουμε στην ομορφότερη πόλη του ταξιδιού: το Berati. Το όνομά της σημαίνει «Χίλια Παράθυρα» και το πήρε από την παλιά πόλη, στην οποία τα παράθυρα φαίνονται χτισμένα το ένα πάνω στο άλλο.
μέχρι το κάστρο και την Ακρόπολη θα μπορούσε να βρίσκεται σε οποιαδήποτε ευρωπαϊκή πόλη. Το ότι βρισκόμαστε σε μη τουριστική χώρα μας το θυμίζει η έλλειψη άλλων τουριστών και μερικά φτωχοντυμένα παιδιά που ζητούσαν «πενήντα λεπτά».
Στις παρυφές του κάστρου – στην καρδιά της τουριστικής περιοχής - δεσπόζει μια ορθόδοξη εκκλησία, χωρίς σταυρό στον τρούλο. Κάτω από άλλες συνθήκες θα μπαίναμε αυτόματα στη νοοτροπία του τουρίστα, εξερευνώντας το κάστρο και φωτογραφίζοντας τη θέα. Η έκταση όμως μπροστά μας είναι μια τεράστια αλάνα με εγκαταστάσεις παιδικής χαράς, ενώ πίσω από την εκκλησία πέφτουμε σε μια παρέα ντόπιων γυναικών ξαπλωμένες στο γρασίδι. Σχεδόν πιο ξαφνιασμένες από εμάς, σταματάνε τις συζητήσεις και το πλέξιμο.
Δεν μπαίνουμε σε μια τουριστική περιοχή που ανήκει δικαιωματικά στους επισκέπτες και όπου είναι φυσικό να περιδιαβαίνουμε αδιάκριτα και να βγάζουμε φωτογραφίες. Εισβάλουμε σε μια καθημερινότητα, σε έναν παράξενο μεν, αλλά παρόλα αυτά ιδιωτικό χώρο κάποιων. Ίσως το Berati να προοριζόταν κάποτε για τουριστικό θέρετρο – το αποδεικνύουν τα σημάδια των υποδομών του - αλλά από τότε κύλησε αρκετός χρόνος και η ζωή απέκτησε άλλους ρυθμούς.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τα «τουριστικά γονίδια» δεν λειτούργησαν – και από τις δυο πλευρές.
Εμείς μεν τελικά σκορπίσαμε φωτογραφίζοντας τη θέα και κάποιες ντόπιες άπλωσαν «τουριστική πραμάτεια»: κυρίως, κεντητά με βελονάκι.
Το κάστρο του Berati είναι πανέμορφο και η θέα εκθαμβωτική. Οι μακρινές οροσειρές, η κοιλάδα, ο ποταμός Αώος – πρασινογάλαζος όπως σε όλη μας τη διαδρομή - περνούσε από κάτω μας διασχίζοντας την παλιά και τη νέα πόλη. Αργότερα θα βλέπαμε κι από κοντά, ότι το Berati είναι μια πόλη αρκετά κοντά στο τυπικό ευρωπαϊκό στιλ με την έννοια ότι η παλιά πόλη χωρίζεται από τη νέα, ενώ η διαδρομή γύρω από το λόφο της Ακρόπολης περιβάλλεται από μερικά υπέροχα σοκάκια και αρχοντικά.
Ο λόφος στο οποίο είναι χτισμένα το κάστρο, η Ακρόπολη, είναι γεμάτος πεύκα, αλλά αρκετές πινελιές θύμιζαν συνεχώς την ιδιωτική του υπόσταση. Στην Ακρόπολη κάποιος τάιζε πάπιες και κότες ενώ παραπέρα η γυναίκα του έπαιζε με την κορούλα τους. Μια καμπουριασμένη γριά προχωρούσε στην Ακρόπολη λες και ήταν η αυλή του σπιτιού της. Ενώ προχωρούσαμε στις πολεμίστρες, βρισκόμασταν σε απόσταση λίγων μέτρων από κήπους με ζαρζαβατικά και νοικοκυραίους που ξεκουράζονταν στις αυλές των σπιτιών τους.
Υπήρχαν όμως και μερικές αμιγώς «βαλκανικές» πινελιές: Τα ενδότερα του κάστρου είναι πάλι γεμάτα σκουπίδια· σε ένα τοίχο του κεντρικού του μέρους βρίσκεται ζωγραφισμένο ένα τέρμα ποδοσφαίρου· στην κορυφή της Ακρόπολης είναι στημένες αντένες τηλεόρασης και κινητής τηλεφωνίας· η μια πλαγιά του λόφου είναι γεμάτη μπάζα. Αργότερα, στην πόλη βλέπουμε έναν αρχαιολογικό χώρο να αποτελεί το όριο ενός γηπέδου μπάσκετ. Πρόκειται για την πρώτη αίσθηση ότι αν θέλουμε να δούμε από που έρχονται μερικές από τις καταβολές μας, είναι καλύτερο να κοιτάξουμε στο χώρο – όχι στο χρόνο.
της Αψίδας Γαλερίου, η οποία στις αρχές του αιώνα χρησίμευε ως τοίχος για παράπλευρα εμπορικά και σπίτια. Υπάρχουν εγχώριες ιστορίες που υποστηρίζουν ότι οι Έλληνες σέβονται τα μνημεία τους και μερικοί θα υποστήριζαν ότι τα εν λόγω κτίρια ήταν σίγουρα Μουσουλμάνων – θα ταίριαζε με το θρήσκευμα των Αλβανών. Αυτό μάλλον δεν είναι αλήθεια. Προσωπικά, έχω την εντύπωση ότι αν κάποιος δε σέβεται το φυσικό του περιβάλλον – και ο Βαλκάνιος γενικά δεν το σέβεται - είναι αδύνατο να σέβεται τα μνημεία. Και αν εδώ κάνω λάθος και σεβόταν τα μνημεία, θα αποτελούσε λάθος κλίμακα αξιών. Η έλλειψη σεβασμού στο φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον είναι όψεις του ίδιου νομίσματος: είναι πλήρης οικειοποίηση του χώρου, χωρίς μέριμνα ούτε για το χτες (ιστορία) ούτε για το αύριο (περιβάλλον). Και πρόκειται για κάτι που συναντάμε σε ολόκληρη τη βαλκανική.
Και φτάνουμε στην τραγική ειρωνεία του ταξιδιού. Συντελέστηκε στους Αγίους Σαράντα, όπου είχαμε κανονίσει το τελευταίο γλέντι σε ξενοδοχείο που ανήκε σε Έλληνα (όχι της μειονότητας: γέννημα θρέμμα). Την επομένη μέρα μαθαίνουμε ότι μας χρέωσε εικοσιπέντε ευρώ κατ’ άτομο για το φαγητό.
Ένα κείμενο αφιερωμένο στη συντροφιά του Σ.Π.ΟΡ.Τ.
